Şerha Mesnewîya Mewlana Celaleddînê Belxî Dubeytî 1

Şerhkirin: Fikrî Amedî

Beşa Yekemîn

Wezin: Fâîlâtun - Fâîlâtun - Fâîlun

بشنو اين نى چون حكايت مى‏كند
از جدايى‏ها شكايت مى‏كند

1. Bişnew în ney çun hîkâyet mîkuned
Ez cudâyîhâ şikâyet mîkuned

Wate: Guhdar bike! Ev ney çi hîkayed dike (çi çêrokê dibêje), Ji cudahîyan gilî û gazinan dike.

Mewlana di mesnewîya xwe de bi peyva (بشنو) yanî “guhdar bike” destpêdike. ji bona ku bi vê peyvê destpêkirî ye gelek şîrovekarê mesnewîyê ev beyt, cuda cuda bi mane kirine. Em dikarin bi kurtî wuha bibêjin:

Di tesawufê de  şertê herî mezin ne gotin e, guhdarkirin e. Hinek meriv ji bona ku di vê rê de lez dikin û dixwazin hema bibin ustad, guhdar nakin û hîn nabin. Lê wek îlmên zahirî îlmên manewî jî  bi guhdarkirinê, ji devê ustadan tête famkirin. Qurana Pîroz behsa vê ayetê dike ku ji Hz. Musa re wuha gotî ye:

فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحَى

Niha tiştê ku ji te re tê wehîkirin guhdar bike. (Taha 13)

Li gor tesawufê gotinên pêxamberan û ewlîyayan şîretên paqij û zelal e. Ji bona famkirina hîkmeta van gotinan pêwîste di merivan de guhekî dibihîse û dilekî hesas hebe.  Ên di tofana Nuh de helak bune, ên ji daweta wî re guhê xwe girtibun in. Xwedê teala rewşa wan di Quranê de wuha eşkera dike:

وَإِنِّي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا

Bi rastî ji bona ku tu mexfîretê li wan bikî; her cara ku min  gazî wan kir, tiliyên xwe kirin guhê xwe û cilên xwe avêtin ser serê xwe û piyên xwe dan erdê û quretî û mezinayî kirin. (Nuh:7)

Dîsa di Quranê de, :

وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

- Dema ku Qur’an tê xwendin, wê guhdarî bikin û bêdeng bimînin. Hêvî heye ku rehmet li we bibe. (Araf: 204)

Ney,  bi wateya tesawufê murşîdê kamile ku  bi piste pist gotinên xwe yên bi hîkmet  digihîne bihîstkaran.  

Dîsa hinek şîrovekarê mesnewîyê wuha gotine: “ Ji neyê mexsed  enanîyet e. Yanî enanîyeta fanî û di mertebeya bakî û bîllah de, agahîya  bakî ya welîyê kamil û murşîd e.  Yan jî ney e. Ne hewceyê  tewîlê ye.

Ney û mirşîdê kamil,  mînak û cîgirê hev in. Lewra ney, ji qamîşeka ku mezin buye hatiye birîn û ji warê xwe cuda buye, di sîngê wê de bi agir qulik hatine vekirin, di serî û pîyê wê de, hetta girik û movikên wê bi xelekên madenî û têlan hatiye xemilandin. Ji şilî û nedawa jê hatibu qetandin, mahrûm hatiye hiştin. Ji ber vê hesretê hişk buye û zer buye. Nava wê vala buye û ancax bi nefesa neyzen tije dibe. Bi serê xwe bimîne ne deng jê tê ne jî sewt. Wezîfa wê, bi lêvên neyzen ji tiliyên wî re dibe amur û ji meqam û ahengên wî re dibe wesîle.

Mewlana di rûbayîyek xwe de wuha dibêje:

“Neyê guhdar bike ku çi û çi dibêje. Sirên Xwedê ên veşartî tîne ziman. Ruyê wê zer buye, nava wê vala buye, serê wê hatîye jêkirin yan jî nefesa neyzen re hatiye terikandin jî, bê zar û ziman Xwedê, Xwedê xwedê dibêje.”

Însanê kamil jî awa ye. Ji neyîstana ezel, ji alema eyan û sabît, ji mewkîya xwe ya alema îlahî  bi cîlweya qederê ji vê dinyayê re hatiye şandin û ji qeyda însanîyetê û bendeya tebîetê re esîr ketîye û bi agirê cudahîyê dilê wê perçe perçe  buye û ji feyza meqama xwe ya qedîm mehrum buye û dilê xwe ji hewesa nefsê  û hişê xwe ji alema derewîn paqij kiriye û xwe ji qudret û nîzama xwedê re terikandî ye. Ji xêynî  îrada wî Xwedayê rasteqîn re navçûtî tu wezîfek wê nemaye û nefesa îlahî ya her tiştî bi emrê “kun” ji tunebunê dixuliqîne, ji kîjan perdeyê re zihûr bike, wê naxmeyê dibêje.

Her mexluqatên ku Xwedê afirandîye, ji war û welatê xwe hezdike û bi hesreta wê digirî, dinale û gilî û gazinan jê dike. Ev hestekî tabiî û însanî ye. Ji Arifan yekê wuha gotî ye:

“Tu dizanî tu ji ku hatî, tu ji meqama mahremîyeta Subhan yanî ji alema îlmê îlahî hatî. Gelo ew meqamên ruhanî û xweşik qet tê bîra te?”

 Em werin gilî û gazinên cudahîyê, malume ku ev hal, halê fîrqet û cudahîyê ye. Ev hal ji bona însanên kamil ên gîhîştîne meqamê  bekabîllah nabe. Şêx Attar wuha dibêje:

“Tu demekê ji Xwedê xafil bibî, wê demê tuyê bibî hemdemê şeytîn.”

Hîkmeta destpêkirina Mesnewîyê bi herfa B (ب) jî, bi vê peyva Hz ‘Elî ve girêdayî ye.

Bizanibe ku hemu esrara kitêbên semawî (Tewrat, Zebur û încîlê) di Qur’anê de civîya ye. Hemu esrara Qur’anê di Fatîhayê de ye, hemû esrara Fatîhê di Bismîllah de ye û hemu esrara bismîllah jî di herfa B (ب) de ye. Xala di binê B (ب) de jî az im.”

Ayeta Tewratê ya yekemîn awa ye:

בְּרֵאשִׁ֖ית בָּרָ֣א אֱלֹהִ֑ים אֵ֥ת הַשָּׁמַ֖יִם וְאֵ֥ת הָאָֽרֶץ׃

Wate: Xwedê di serî de erd û esman xuluqand.

Sureta Qur’anê ya yekemîn bi Fatîhê destpêdike

﷽

Bismîllahîrrahmanîrrehîm.

wate: Bi navê Xwedayê rehman û rehîm.